معرفی یونجه (lucern)
یونجه نباتی علوفهای است که امروزه کشت آن بسرعت توسعه یافته و سطح کشت زیادتری را بتدریج اشغال خواهد نمود. این نبات دارای سابقه تاریخی بسیار قدیمی میباشد که قدمت آن به ابتدای تاریخ تمدن میرسد.مبداء یونجه منطقه خاور نزدیک و آسیای مرکزی است. بنا به نظر وافیلوف روسی مبداء یونجه مرکز خاور نزدیک، آسیای صغیر، قفقاز، ایران و مناطق کوهستانی ترکمنستان است.
به علت اهمیت آن زودتر از هر گیاه علوفهای دیگر اهلی شده است. یونجه در مناطق دارای آب و هوای قارهای مشخص سرد و تابستانهای گرم و خشک رشد و تکامل یافته است. یک بهار دیررس و تابستان کوتاه از مشخصات آب و هوای قارهای است. این خصوصیات آب و هوایی یا منطقه سازش یونجه در کشور ایران شامل نواحی سردسیر یا مناطق غربی کشور است. احتمالا موفقیت اصلی این گیاه را میتوان در داشتن سیستم ریشه آن دانست. در نتیجه تکامل رابطه همزیستی بین گیاه و باکتری ریزوبیوم، گیاه یونجه به یک منبع ازت دسترسی مییابد که بعد از گذشت چند هفته این گیاه دیگر به ازت خاک بستگی نخواهد داشت.
به علاوه یونجه به دلیل داشتن ریشه عمیق و راست توانایی کسب رطوبت قابل جذب را از اعماق زمین ( تا حدود 5 متر و بیشتر)دارد. این امتیاز امکان نجات گیاه را از خطر طولانی بودن خشکی فراهم میسازد. همچنین یونجه میتواند در شرایط خشکی وسرما به رشد و نمو خود ادامه دهد. ساقههای خزنده روی زمین یا استولون، ریشههای خزنده زیر زمینی یا ریزوم و طوقه به خاک نشسته یونجه مقاومت این گیاه را در مقابل سرمای سخت، زمستان و یخبندان افزایش میدهد و ادامه حیات یونجه را در برابر عوامل فوق تضمین میکند.
نامهای غربی یونجه
یونجه در کشورهای غربی با نامهای alfalfa، lucern و common alfalfa شناخته میشود.
کشت یونجه
یونجه بهترین رشد و نمو را در مناطقی از کشور خواهد داشت که هوای خشک، آفتابی، گرم به همراه منابع آب کافی باشد. بهترین شرایط رشد و نمو مطلوب یونجه را میتوان در جلگه خوزستان، دشت مغان، منطقه جیرفت ومناطقی مانند آن یافت. از نظر بوم شناسی این مناطق مستعدترین مناطق ایران برای یونجه کاری به شمار میروند.
به طور کلی در کشور سه منطقه مختلف آب و هوایی را میتوان برای رشد و نمو یونجه در نظر گرفت که عبارتند از مناطق خشک، نیمه خشک و مرطوب، مستعد ترین مناطق برای کشت وکار یونجه در صورت وجود آب کافی مناطق خشک و پس از آن مناطق نیمه خشک و در آخر مناطق مرطوب است. در این ارتباط استان همدان به دلیل داشتن دمای مناسب شبانهروز مستعدترین ناحیه رشد و نمو رویشی و زایشی یونجه است. در این استان بیش از 4 تا 5 چین یونجه برداشت نمیشود ولی در بعضی از نقاط یونجه خیز تا بیش از 17 تن یونجه خشک در سال از یک هکتار برداشت شده است. در اراضی شمالی کشور به دلیل اسیدی بودن خاک و عدم تهویه و زهکشی آن برای یونجه کاری مناسب نیست.
یونجه بهترین رشد و نمو را در مناطقی خواهد داشت که هوای خشک، آفتابی و گرم و آب نسبتاً زیادی در دسترس داشته باشد. یونجه در مقابل تغییرات درجه حرارت حساس نبوده و آزمایش شده که قادر است 60-55 درجه سانتیگراد زیر صفر و یا 50 درجه سانتیگراد بالای صفر را بدون صدمه تحمل کند. کشت یونجه در ارتفاعات مختلف نیز مقدور است به طوری که در آبعلی با ارتفاع 2465 متر، همدان و زنجان با 1644 متر و آبادان و اهواز به ترتیب با 13 و 18 متر ارتفاع یونجه کشت میشود.
در مناطق کوهستانی و سرسیر از یونجه بیش از 2 تا 4 چین در سال به عمل نمیآید. در صورتی که در جلگه خوزستان که ارتفاع زیادی از سطح دریا ندارد با قدری توجه میتوان به خوبی بیش از 10چین یونجه در سال برداشت کرد. یونجه با ریشه عمیق خود قادر است در مناطق نسبتاً خشک و کم آب مقاومت کرده و حتی بعد از چندین سال که از رشد آن گذشت از آب تحتالارضی واقع در عمق 12متری استفاده نماید. کشت یونجه در ارتفاعات مختلف مقدور میباشد. تعداد چین یونجه در مناطق کوهستانی و سردسیر بیش از 4-2 چین نبوده در حالیکه مناطق گرمسیر و با قدری توجه میتوان در سال بیش از 15چین یونجه برداشت نمود.
هر خاکی در صورت فراهم بودن سایر شرایط مناسب مستعد کشت یونجه میباشد، البته زمینهای بیش از حد اسیدی که کمبود آهک داشته باشند میزان عملکرد چندان رضایتبخش نخواهند داشت. یونجه جوان در مقابل شرایط نامساعد فوقالذکر زمین حساس بوده و به مرور از حساسیت آن کاسته میگردد. زیرا ریشه یونجه در مراحل بعدی،رشد کامل خود را بدست آورده و توام با فعالیت میکرو ارگانیسمها ایجاد یک حالت اسفنجی در خاک میکند. در چنین شرایط مناسبی علاوه بر اینکه رشد گیاه بهتر میگردد هوموس خاک نیز زیاد شده و در نتیجه زمین زیرکشت یونجه به نحو مساعدی اصلاح میشود.
یونجه گیاهی است که احتیاج به اکسیژن زیاد دارد، در زمینی که تهویه صورت نمیگیرد و خلل و فرج فضای زمین عاری از اکسیژن گشته یونجه رشد مناسبی نخواهد داشت. در زمینهای سفت و مرطوب که فاقد اکسیژن هستند فعالیت تارهای کشنده ریشه و میکروارگانیسمها متوقف میگردد و در عوض گیاهان هرز که با این شرایط سازگاری دارند بر یونجه پیشی یافته و رشد و نمو آن را تحت الشعاع قرار خواهند داد، به همین دلیل در مناطقی که بارندگی خارج از حد و زمین مرطوب است برای بدست آوردن محصول بهتر و مطمئنتر مخلوطی از سایر گیاهان علوفهای مانند گرامینه را میتوان توصیه کرد.
یونجه در زمینهای مختلف و در محلهای گوناگون رشد میکند به گونهای که از نیمکره جنوبی و از مناطق کوهستانی تا نواحی دشت و جلگهای بسط داشته و در زمینهای سنگین و زمینهای سبک و شنی در صورت دارا بودن مواد غذایی بخوبی رشد میکند، یونجه زمینهای خشک را بر زمینهای بیش از حد مرطوب ترجیح میدهد و در صورتیکه طبقه تحتالارضی بیش از حد مرطوب نباشد و سایر مواظبتهای اولیه در حین رشد انجام شود 7-6 سال و بیشتر (حتی تا 30سال) زمین زیرکشت قادر به بهرهبرداری است.
توسعه و کشت یونجه مناسب با احتیاجات کشور خودبخود موجب افزایش و ارزان شدن فرآوردههای دامی مانند گوشت، شیر، پنیر، کره و روغن و غیره میشود. کاشت گیاهان علوفهای در مزارع بخصوص یونجه مقدار زیادی از بقایای ریشه خود را در زمین باقی گذارده و باعث پوک شدن و افزایش هوموس خاک میگردند و از ازت غنی میشوند. همچنین گیاهانی همچون یونجه در مواقع تابش شدید خورشید و تبخیر زیاد با سایه انداختن بر روی زمین مانع از بهم خوردن ساختمان فیزیکی خاک میشوند. چون بذر یونجه ریز است بایستی اولاً بستر بذر کاملاً نرم گردد ثانیاً رطوبت کافی جهت جوانهزدن در زمین وجود داشته باشد و بذر را هرچه ممکن است سطحی کشت نمود.
اگرچه در خاکهای شنی میتوان عمق کاشت بذر را تا اندازهای زیادتر گرفت ولی در مورد خاکهای رسی جهت جلوگیری از خطر سله بستن باید بذر راسطحی کشت نمود. یونجه در زمینهای خوب که از نظر غذایی غنی است بخصوص خاکهای لومی عمیق و زهکشی شده بهتر محصول میدهد. بنابراین گیاهانی مانند چغندرقند و یا سایر گیاهان وجینی (پنبه، سیبزمینی) را میتوان به عنوان گیاه قبلی انتخاب نمود. این گیاهان زمین را پوک و نرم میکنند و علاوه بر این از رویش علف هرز جلوگیری کرده و زمین را برای کاشت یونجه آماده مینمایند.
زمینهای مناسب جهت کاشت یونجه بایستی دارای شرایط ویژهای باشند. وجود خلل و فرج کافی جهت نفوذ آب و هوا،وجود مواد غذایی کافی جهت رشد و نمو و بالاخره خاکهای تحت الارض نرم و قابل نفوذ همه شرایط لازم کاشت اولیه یونجه است. زمینهایی که خوب تهیه شده و دارای خلل و فرج زیاد و بزرگ هستند ریشه گیاه را تحریک کرده منجر به رشد سریع و شادابی گیاه میشوند.
زمین یونجه را باید حتیالمقدور عمیق شخم زد. در برخی از کشورها برای اینکه طبقه غیرفعال تحتالارض با سطح الارض مخلوط نشود از تیغههایی که در پشت خیش بسته شده و طبقات زیر را بدون اینکه بسطح آورد بریده و در هم میریزد، استفاده میشود. فوائد این کار در این است که طبقه فعال سطحی در زیر طبقه غیرفعال دفن نشده و به محیط زندگی میکرواورگانیسمها هیچ صدمهای وارد نمیشود، در صورتیکه این شرایط را درشخمهای عمیق نمیتوان تامین کرد. در بعضی مناطق چون خاک در بهار هنوز خوب و بقدر کافی نشست نکرده است از اقدام به شخم مجدد برای ممانعت از تبخیر آب باید منصرف شد. در مناطق سردسیر معمولاً در پاییز اقدام به شخم زمین نموده و اوایل بهار که رطوبت زمین اجازه میدهد بذرمیپاشند.
اگر زمینی در بهار خوب و کافی نشست نکرده بود کافی است در صورت امکان، غلطک دندانهای روی زمین کشیده شود. برای کشت بهاره در مناطقی که بارندگی کم دارند باید در پاییز زمین شخم خورده باشد. شخم بهاره در این مناطق سبب تبخیر آب ذخیره شده میگردد. اگر زمین بیش از حد مرطوب بود کافی است در بهار دو مرتبه شخم بخورد. در مناطقی با آب وهوای خشک و گرم زمان کاشت را بهتر است اواسط یا اوایل پاییز انتخاب نمود. در زمینهای دارای خاک رس سنگین بایستی قبل از بذرپاشی مقداری ماسه به زمین زراعتی شخم خورده افزود و تا هم در بهبود ساختمان زمین موثر واقع شود و هم اینکه امکان عدم جوانه زدن در اثر سله زمین برطرف گردد.
دقت کافی در تهیه زمین سبب نفوذ هوای کافی و در بعضی مناطق سرد موجب گرم شدن سریع خاک در بهار میشود. در چنین زمینی رشد ریشه یونجه سریع و عمیق بوده که بعداً ایجاد ساقههای زیاد و قوی میکند. شخم عمیق سبب میگردد که ریشه در اعماق مختلف خوب نفوذ کرده و در موقع کم آبی از آبهای تحتالارضی استفاده نماید. احتیاج به مصرف آب در یونجه زیاد است و جهت تولید یک کیلوگرم ماده خشک حدود 800 لیتر آب مورد نیاز است. چنانچه به رشد و نمو ریشههای یونجه توجه شود ملاحظه خواهد شد که ریشه یونجه روزانه در حدود 2سانتیمتر در شرایط کاملاً مناسب رشد داشته و میتواند در مدت کمی جهت استفاده بیشتر از آب ذخیره شده به اعماق زمین برود.
زمینهایی که خاکهای آن محتوی مواد غذایی کافی بوده ولی فاقد ساختمان مناسب باشند یا در اثر رسی بودن زمین یا سفت و سخت شدن آن در اثر فشار پاشنه شخم گاوآهن برای رشد و نمو یونجه مناسب نخواهد بود، زیرا ریشههای یونجه قادر به استفاده کامل از مواد غذایی زمین نبوده و در نتیجه رشدو نمو را کد یا بطور ضعیف باقی میماند. زمینهایی را که اصطلاحاً دارای تحتالارض مریض میباشند میتوان با کولتیواتور یا با داندانههای مخصوص و یا با گاوآهن که مجهز به خیش اضافه جهت پوک کردن تحتالارض است شخم زده برای نفور ریشه اصلاح و آماده کشت نمود.
زمینی که جهت کشت بهاره در نظر گرفته میشود باید در پاییز شخم عمیق خورده و بحال خود تا اول بهار رها گردد و در بهار در اولین فرصت ماله سبک روی زمین کشیده شود (از راندن تراکتور سنگین باید خودداری کرد). زمینهای عمیق شخم خورده را بایستی بهمان حال در تمام طول مدت زمستان رها کرد تا خوب نشست کرده و مناسب کاشت یونجه گردد. در بهار این نوع زمین را دندانه و ماله زده و در صورت لزوم در اثر پوک شدن سطح زمین در نتیجه یخبندان زمستانه دوباره غلطک میزنند تا زمین آماده کاشت شود.
در صورت رشد علف هرز در زمینهای آماده کشت زمین را داندانه زده و علفهای هرز را جمعآوری میکنند و با این عمل هم از تبخیر بیجا جلوگیری شده و هم زمین عاری از علف هرز میگردد. در مواردیکه زمین بیش از حد پوک باشد زمین را غلطک داندانهای میزنند تا قدری خاصیت موینگی خاک زیاد شده رطوبت کافی در دسترس بذر یونجه قرار گیرد. بهتر است در زمینهایی که برای اولین بار اقدام به کشت یونجه میشود بذر یونجه را با باکتریهایی تثبیت کننده ازت تلقیح نمود. سادهترین راه تلقیح زمین یونجه بوسیله باکتریهای تثبیت کننده حمل و پخش خاک زمین زیرکشت یونجهزار قبلی در زمین آماده برای کاشت است.
تغذیه باکتریهای خاک زمین یونجه مسلماً عبارت از مواد آلی و مواد معدنی موجود در زمین زراعی است و رشد کافی باکتریها در صورتی است که زمین دارای مواد کافی فسفر و پتاس باشد. علاوه بر فراهم نمودن شرایط رشد و نمو باکتریهای خاک، باید در حفاظت باکتریهای موجود در زمین یونجه کوشید یعنی زمین زیرکشت یونجه را از باد و تابش مستقیم خورشید محفوظ داشت. هرگونه از گیاهان خانواده لگومینوز احتیاج به یک نوع باکتری تثبیت کننده دارند که باید در موقع تلقیح زمین مدنظر داشت. اگر در موقع کاشت با اندازه کافی در زمین موجود نبود باید به یکی از طریق بالا باکتری مخصوص را وارد زمین نمود.
این گیاه در مرحله جوانه زدن به شوری خاک حساس است ولی بعد از جوانه زدن و ریش دادن سازش خاصی نسبت به شوری خاک از خود نشان میدهد. یونجه در خاکهای قلیایی که حاوی آهک کافی باشد از جمله در اکثر خاکهای آهکی کشور رشد و نمو بسیار مطلوبی دارد.
طرق کشت: اساساً یونجه به هوای گرم و خشک و آب فراوان احتیاج دارد. زمین شخم خورده در زمستان را در بهار در صورت مناسب بودن شرایط آب و هوایی دیسک زده و بوسیله ماله آن را تسطیح و هموار مینمایند. پس از آماده شدن زمین بذر را بصورت دست پاش در روی زمین پاشیده و سپس توسط دیسک یا ردیف کار با خاک میپوشانند. یونجه را در مناطق سرد در بهار کشت میکنند ولی در مناطق گرم کشت را بهتر است در پاییز و در صورت عدم امکان اوایل زمستان انجام داد. چون یونجه دارای بذرکوچکی است بایستی آن را درزمینی بکاریم که دارای بستر نرمی میباشد.
از این لحاظ لازم است زمین را علاوه بر دیسک با ماله کاملاً نرم نمود. باید متذکر شد که در خاکهای رسی عمق بذر را نباید بیش از یک سانتیمتر گرفت در صورتیکه میتوان در خاکهای شنی یا رسی میزان عمق را خیلی بیشتر از این حد انتخاب نمود. در طریق دستپاشی به میزان بذر بیشتری احتیاج است و این مقدار معمولاً در حدود 30-25 کیلوگرم یا بیشتر در هکتار میباشد در حالیکه با استفاده از ماشینآلات جدید و بذرافشانهای مخصوص هم در میزان بذر و هم در وقت صرفهجویی میگردد. یکی دیگر از مزایای استفاده از بذرافشانها کاشت یکنواخت و سهولت در وجین کردن میباشد.
در صورتیکه یونجه را برای برداشت علوفه بکارند باید هم میزان بذر را زیاد گرفت و هم فاصله بوتهها را نزدیک انتخاب نمود در صورتیکه هدف برداشت بذر باشد لازم است که در کاشت و برداشت به نکات زیادی توجه کرد مثلاً خطوط کاشت را جهت تولید بذر نباید بیشتر از یک متر و کمتر از 60 سانتیمتر گرفت. میزان تولید بذر در این نوع کاشت زیادتر و از نقطه نظر کیفیت مرغوبتر خواهد بود.
یونجه را به چند طریقه کاشت میکند که شامل روشهای زیر است:
- کاشت زیر: در این روش یونجه را معمولاً در داخل جو پاییزهای که خوابیدگی نداشته باشد در بهارکاشت میکنند. این طرز کشت باعث افزایش محصول علوفه سبز و پروتئین میگردد.
- کاشت بصورت خالص (اصلی): در این روش یونجه به صورت خالص کشت میشود و در مناطق خشک با زمینهای سبک بعد از برداشت محصولات بهاره و پاییزه سال قبل در اواخر تابستان بلافاصله زمین را شخم زده و آماده کاشت مینمایند. در این روش یونجه بعد از چندماهی که به حد کافی رشد کرد میتوان شرایط سخت مانند خشکی و کمآبی را به علت دارا بودن ریشههای طویل و عمیق تحمل کند.
- کاشت مخلوط: در مناطقی که امکان تهیه وسایل زمین مشکل و دشوار بوده و یا سفتشدن زمین توسط شخمهای نامرتب و بالاخره زمینهای رسی که اجازه کاشت را به صورت خالص نمیدهد یونجه را مخلوط با علوفه تیره گرامینه میکارند و علف سبز بیشتری برداشت مینمایند. برای مکانهای مرطوب یونجه و شبدر را به صورت مخلوط به نسبت 24کیلوگرم یونجه و 4کیلوگرم شبدر در هکتار کشت مینمایند
کود و مواد غذایی مورد نیاز یونجه
تامین مواد غذایی مورد نیازعلاوه بر ایجاد رشد ونمو مطلوب در یونجه موجب کاهش میزان مصرف آب نیز میگردد به گونهای که آزمایشها نشان داده است که جهت تولید یک کیلو گرم ماده خشک یونجه در زمینهای بدون کود نیاز به 800 لیتر آب میباشد در حالیکه در زمینهای غنی جهت تولید این میزان تنها نیاز به لیتر 400 آب میباشد.
اضافه نمودن 50-30 تن کود دامی در هکتاربه صورت سرک دراوایل زمستان قبل از یخ زدن زمین باعث بهبود ساختمان خاک و پوک شدن زمین میگردد.این کود سرک در بهار رشد و نمو یونجه را تشدید میکند.مهمترین کودهای شیمیایی مورد مصرف در مزارع یونجه عبارتند از کود ازته- کود فسفره و پتاسه-کودهای آهکی – کلسیم- بر – منگنز – مس
آبیاری یونجه
برای تعیین زمان و میزان آبیاری یونجه باید به سه مورد مهم توجه داشت که شامل:
- قابل دسترس بودن آب
- ظرفیت نگهداری آب در خاک
- نیاز گیاه به آب
علاوه بر موارد فوق میزان برداشت محصول از دیگر عوامل موثر در آبیاری یونجه میباشد.در ایران فاصله زمان آبیاری در مناطق گرمسیر چهار تا شش روز ،در مناطق معتدل هفت تا هشت روز ، در مناطق سردسیر هشت تا ده روز ودر مناطق سردسیر کم آب گاهی فاصله به پانزده روز نیز میرسد.
آبیاری یونجه به روشهای مختلفی صورت میگیرد که شامل موارد زیر میباشد:
- آبیاری غرقابی
- آبیاری ردیفی یا نشتی
- آبیاری بارانی
- آبیاری زیر زمینی
برداشت یونجه
در برداشت یونجه لازم است دقت شود که ساقه آن بریده یا چیده شود و از کنده شدن ساقه باید جلوگیری نمود زیرا این امر منجر به له شدن و صدمه رسیدن به محل قطع میگردد.
بهترین تاریخ برداشت یونجه برای بدست آوردن حداکثر عملکرد علوفه توام با ایجاد شرایطی برای تامین حداکثر مواد غذایی در سالهای بعد ، مقعی است که 10/1 تا 2/1 بوته های مزرعه به گل نشسته باشند. ضمنا بهترین ارتفاع برش ساقه ها از سطح زمین 10-5 سانتی متر پیشنهاد میگردد.
جهت برداشت یونجه در مزارع کوچک از علف بر یا علف چین های موتوری کوچک استفاده میشودکه معمولا مساحتی بین 2500-1500 متر مربع را در هر ساعت درو میکنند .در مزارع بزرگ معمولا از علف برهایی که به جلو ؛ عقب و یا وسط تراکتور وصل می شوند استفاده می گردد،که با توان کاری یک تا دو هکتار برداشت در ساعت کار می کنند.
امروزه دستگاههایی وجود دارد که علاوه بر درو یونجه دارای غلتکهای مخصوصی بنام Conditioner هستند که پس از درو یونجه ساقه های آن را له کرده تا زمان خشک کردن راتا 30 درصد کاهش داد، البته این عمل به بیش از حد خشک شدن موجب ریزش برگهای یونجه و افزایش خسارت وارده در سر مزرعه میگردد.به منظور حفظ کیفیت و کمیت علوفه یونجه بلافاصله بعد از برداشت آنها را ردیف مینمایند.عملیات ردیف کردن بادستگاه ردیف کن انجام میگیرد.سپس یونجه به مدت یک تا دو شبانه روز بر روی زمین باقی مانده و قسمت اعظم رطوبت خود را از دست میدهدو قابل جمع آوری خواهد بود.
توضیح موارد مصرف و کاربرد پودر و پلت یونجه
پودر و پلت یونجه در کلیه دامها قابل مصرف بوده و میتوان آن را به صورت مستقیم در هر نوع وضعیت تغذیه ای در گاوهای گوشتی و شیری، خوک، اسب، طیور، خرگوش، گوزن، گوسفند، بز و حیوانات دستآموز استفاده نمود. یونجه پلت شده موجب افزایش سرعت رشد و ضریب تبدیل خوراک در مقایسه با سایر منابع پروتئینی میگردد.
یونجه پلت شده به علت کیفیت بالا میتواند جایگزین بخشی از دانه غلات و علوفه به صورت تواماً در جیرههای گاوهای شیری گردد. به گونهای که تا 50درصد ماده خشک علوفه مصرفی در جیرهها را میتوان با پلت یونجه جایگزین نمود ولی باید این مهم را مدنظر داشت که در این سطح میزان دانه غلات بر اساس ماده خشک نبایستی از 50درصد جیره بیشتر باشد. تحقیقات نشان میدهد که پروتئین موجود در پلت یونجه به نسبت پروتئین علوفه یونجه، سیلوی یونجه و کنجاله سویا در شکمبه به میزان کمتری تجزیه میگردد. این امر موجب گشته که یونجه پلت شده را بتوان به عنوان منبع پروتئین عبوری محسوب نمود.
مصرف پودر یونجه در طیور
پروتئین پودر یونجه نسبتا زیاد ( حدود 18 تا 20 درصد) است. البته قابلیت هضم اسیدهای آمینه مانند لیزین معمولا تحت تاثیر حرارت حدود 10 درصد کمتر از مقدار مورد انتظار است. این محصول عموما به عنوان منبع رنگیزه گزانتوفیل جهت زرد کردن رنگ پوست مرغ و زرده تخم مرغ و همچنین منبع مواد ناشناخته رشد (Unknown Growth Factor) به جیره طیور افزوده میشود. برای اینکه زردی پوست و یا زرده تخم مرغ در پرندگان حداقل 10 واحد روش (Roche) باشد حداقل باید مقدار 5 درصد پودر یونجه به عنوان منبع گزانتوفیل به جیره آنها افزوده شود.
اگر یونجه دارای کپک باشد میزان هورمون استروژن پرنده بالا خواهد رفت و عملکرد دام را متاثر خواهد نمود.افزودن مقدار کمی یونجه به جیرهها سبب تیره شدن رنگ آنها شده که تغییر رنگ ظاهری حاصل از تغییر جیره را برای پرندگان غیر قابل تشخیص میکند و بنابراین استرس حاصل از تغییر جیرهها را به حداقل میرساند. میزان ویتامین A فعال پودر یونجه باید حداقل 20000 واحد بین المللی باشد که قابلیت استفاده آن برای طیور تنها 70 درصد خواهد بود.
بعضی از متخصصان تغذیه معتقدند که سبزیهای تازه دارای مواد ناشناخته رشد برای پرندگان بویژه بوقلمون میباشند که بیشتر این عوامل در مراحل حرارت دادن از بین میروند. در هر حال بیشتر متخصصان هنوز هم اصرار به افزودن 1 تا 2 درصد پودر یونجه به جیرههای قبل از پیش دان (Prestarter) و پیش دان (Starter) جوجه بوقلمون دارند.
سایر مصارف: در برخی از کشورها از پودر یونجه در امر باغبانی به عنوان ماده ای جهت بهبود بافت خاک وتشکیل خاکی نرم استفاده میکنند.همچنین این ماده باعث تامین مواد مغذی و آلی و معدنی(ازت-فسفر-پتاسیم) در خاک شده و در پرورش گل رز موجب بهبود گل دهی میگردد.
بررسی کالاهای جایگزین پودر و پلت یونجه
علوفه یونجه به علت کیفیت بالا به عنوان ملکه گیاهان علوفهای مشهور است با این وجود در صورت عدم دسترسی ویا کمبود یونجه میتوان برخی دیگر از علوفه را جایگزین آن نمود. علوفههای جایگزین یونجه بشرح زیر میباشند:
-
اسپرس
مبدا اولیه اسپرس نواحی شرقی دریای مدیترانه و آسیای شرقی است. اسپرس گیاهی است دائمی یا چند ساله با ریشههای طویل تا حدود سه متر، ضخیم، قوی، چوبی و مستقیم است. اسپرس گیاهی است علوفهای که در قدیم به مصرف تغذیه اسب میرسیده است. این گیاه در مقابل خشکی مقاوم بوده با زمینهای عمیق و گچی و محلهای گرم سازگاری دارد، ولی در اوائل کشت نسبت به سرما حساس است و حتی ممکن است صدمه ببیند. اسپرس دارای مواد معدنی به ویژه کلسیم فراوان است و به همین جهت حیوانات از این علوفه با رغبت تغذیه مینمایند.به علاوه ساقههای اسپرس شبیه یونجه میباشد. اسپرس معمولا با زمینهایی که دارای قشر زیرین سنگی است سازگاری بیشتری دارد و زمینهای سنگین و سرد و رسی برای رشد و نمو این گیاه مناسب نمیباشد. اسپرس را میتوان در زمینهایی که قادر به تولید یونجه وشبدر نمیباشند کشت نمود و محصول رضایت بخشی به دست آورد. محصول علوفه خشک اسپرس در هکتار به طور متوسط 4 تا 8 تن میباشد. در ایران حداقل 60 گونه خوشخوراک از این گیاه یافت میشود. بهترین و مشهورترین آنها اسپرس معمولی است که بومی جلگه ارمنستان بوده و به میزان وسیعی کشت میشود. اسپرس در نواحی مرتفع و کوهستانی ایران به ویژه در خاکهایی که به طور موقت آبیاری میشود به خوبی رشد و نمو میکند.
از این گیاه میتوان به خوبی در دیمزارها استفاده نمود. انواع اسپرس را میتوان در آب و هوای متفاوت به ویژه در نواحی نیمه جلگهای یا جاهاییکه امکان احداث جنگل وجود دارد به عمل آورد.تعداد فراوانی از رستنیهای مراتع را اسپرس تشکیل میدهد. اسپرس را باید به علت سبز ماندن چندین ماهه و تکثیر طبیعی به وسیله بذر و مقاومت آن در برابر چرای مفرط و دوام چندین ساله بیشتر مورد توجه قرار داد. اسپرس را میتوان به صورت مخلوط با نباتات علوفهای گرامینه و یا سایر گونههای نباتات مراتع جهت تکثیر طبیعی به وسیله بذر کشت نمود.
-
شبدر قرمز
شبدر قرمز گیاهی است چند ساله ولی معمولا زارعین آن را به عنوان گیاه دو ساله میکارند. این شبدر از نوع گیاهان علفی و دارای ساقههای برگ دار است. شبدر قرمز در خاکهای اسیدی بهترین رشد را دارد و خاکهای دارای آهک را با دارا بودن مواد آلی زیاد و خاکهای نسبتا سنگین و عمیق هوموس دار که خوب زهکشی شده باشد ترجیح میدهد.تحمل شبدر قرمز نسبت به خاکهای ضعیف بیشتر از یونجه است ولی زمینهای رسی با رطوبت زیاد زندگی این گیاه را در زمستان مشکل میکند، زیرا سرما و یخبندان به رشد گیاه صدمه میزند.خاکهای اسیدی که دارای پیهاش 6 تا 6.8 باشند مناسب رشد و فعالیت شبدر قرمز است. شبدر قرمز بردباری کمی در برابر خاکهای قلیایی و شور نشان میدهد. از نظر آب و هوا شبدر قرمز هوای مرطوب و مناطق نسبتا سرد را ترجیح میدهد و در مناطق گرم و خشک محصول خوبی نخواهد داد.
حساسیت این گیاه به خشکی هنگام ظاهر شدن اعضای زایشی است. در مناطقی که ریزش برف زیاد و دوامش در زمین کم باشدعملکرد محصول افزایش مییابد. در مناطق خیلی سرد به علت تثبیت نشدن ازت تشکیل مواد پروتئینی کاهش مییابد. زمانی که یک سوم مزرعه به گل نشسته باشد حداکثر پروتئین و مواد معدنی و ارزش غذایی حاصل میشود. در آزمایشهای متعدد ثابت شده است که یونجه نسبت به شبدر دارای مواد پروتئینی بیشتری است. البته در قسمتهای مختلف گیاه درصد مواد غذایی متفاوت میباشد مثلا برگها چند برابر ساقه محتوی مواد ذخیره میباشند. برگها و گلها دارای مقدار زیادی پروتئین و کاروتن میباشد در صورتی که ساقه و دمبرگها دارای درصد بیشتری خاکستر هستند. ساقه دارای الیاف بیشتر ولی مواد غذایی کمتر میباشد.
-
شبدر سفید
شبدر سفید گیاهی است چند ساله و دارای ریشههایی دائمی میباشد که گاه طول آنها در شرایط بسیار مناسب به بیش از 50 سانتیمتر میرسد. شبدر سفید در هر منطقه با آب و هواهای مختلف و انواع خاکها و همچنین به صورت علف هرز در مزارع و باغها یافت میشود. این شبدر برخلاف شبدر قرمز نیاز کمتری به کلیه شرایط مورد نیاز رشد و نمو دارد. شبدر سفید به نور فراوان بیش از هرچیز احتیاج دارد و حتی در خاکهای سنگین که دارای اکسیژن نبوده و کاملا خشک نباشد میروید.بنابراین این گیاه در هر مکان که رطوبت جزئی و تا حدی کافی در دسترس داشته باشد بدون در نظر گرفتن سایر شرایط قدرت حفظ و بقا را دارد. شبدر سفید اصولا گیاهی است دائمی ولی در بعضی از مناطق از آن به عنوان گیاه علوفهای زمستانه یکساله استفاده میشود. شبدر سفید در مقایسه با سایر شبدرها بهترین رشد را در آب و هوای مرطوب و سرد و خاکهای دارای آهک، فسفر و پتاس دارد. معمولا خاکهای اسیدی برای رشد شبدر سفید متناسبتر میباشد. مقاومت شبدر سفید به سرما بیش از گرما است. این گیاه علاوه بر تغذیه دام در طیور هم مورد استفاده قرار میگیرد.
-
شبدر ایرانی
شبدر ایرانی بومی آسیای صغیر، ایران و مصر میباشد. این گیاه یکساله پاییزه بوده که در اوائل بهار و اواخر زمستان تولید علوفه مینماید. رشد اصلی این گیاه در طول مدت زمستان به صورت خوابیده در روی زمین است. گیاه در طول مدت بهار تولید علوفه مینماید و در اواخر بهار یا اوائل تابستان با خاتمه رشد تولید بذر مینماید. ارتفاع به 20 تا 80 سانتیمتر میرسد. شبدر ایرانی خاکهای سنگین و مرطوب را دوست داشته و در درههای جنوب ایران یافت میشود و خاکهای شنی زیاد مناسب رشد آن نمیباشد.گرچه این شبدر پاییزه است ولی مقاومت زیادی به سرمای زمستان نشان نمیدهد. بهترین خاک برای رشد و نمو شبدر ایرانی خاکهای زراعی حاصلخیز است و چنانچه در اوائل رشد مصادف با آب و هوای گرم و خشک گردد رشد آن ضعیف میگردد. شبدر ایرانی زمینهای اسیدی را دوست دارد. این گیاه علوفهای خوشخوراک و مغذی برای تمام انواع دام است. شبدر ایرانی دارای حدود 16 درصد پروتئین است. زمان برداشت از موقع یک چهارم گلدهی تا ظهور کلیه گلهاست. البته اگر مانند سایر گیاهان علوفهای در برداشت آن جهت علوفه تاخیر شود سبب تقلیل کیفیت علوفه میشود ولی در عوض میزان عملکرد محصول زیادتر است. در صورت موجود بودن کلیه شرائط لازم 2 تا 4 تن علوفه خشک از یک هکتار به عمل میآید. شبدر ایرانی با دارا بودن پروتئین زیاد و کیفیت علوفهای خوب و مرغوب و مغذی بودن میتواند مورد استفاده دام قرار گیرد. محصول شبدر ایرانی حدود 27 تن علوفه خشک در هکتار است.
-
شبدر مصری
شبدر مصری نبات علوفهای یکساله بهارهایست که دارای ریشه های ضخیم و عمیق با انشعابات کم زیر زمینی است.طول ساقههای هوایی آن گاهی به بیش از یک متر میرسد. منشا شبدر مصری مناطق شرقی دریای مدیترانه بوده و بیشتر به نواحی مصر و آسیای صغیر تعلق دارد. این شبدر به عنوان یک نبات علوفهای در مناطق گرم سواحل جنوب به خوبی به عمل آمده و عملکرد خوبی دارد. شبدر مصری در طول دوره رشد چنانچه شرائط جوی مناسب باشد تولید چندین چین مینماید. حتی در نواحی خوزستان از این گیاه بیش از 5 چین برداشت شده است.شبدر مصری یکی از شبدرهای بسیار مناسب برای کشت در مناطق مختلف کشور است. از شبدر مصری میتوان در مناطقی که علوفه کاری کم است استفاده آنی زیادی نمود. شبدر مصری گیاهی است یکساله و احتیاج به گرما و آب کافی دارد.این شبدر خاکهای اسیدی و مرطوب را دوست ندارد و در خاکهای سبک که اسیدی نباشدمحصول رضایت بخشی تولید میکند.بهترین شرایط برای کاشت شبدر مصری خاکهای سبک و نسبتا سنگین در آب و هوای نسبتا مرطوب است. شبدر مصری در شرایط مناسب میتواند 4 تا 5 چین علوفه تولید نماید.از خصوصیات مناسب این نوع شبدر قدرت پنجه زدن و قدرت رشد و نمو مناسب بعد از هر چین است.
-
شبدر لاکی
این شبدر بومی جنوب غربی آسیای صغیر تا نواحی اروپا میباشد و در کشورهای اروپایی اهمیت زیادی پیدا کرده است. شبدر لاکی گیاهی است یکساله زمستانه و چون تا حدودی به سرما مقاوم است معملا در مناطقی که زمستان اجازه میدهد در پاییز آن را کاشته و در بهار از علوفه آن اسفاده میشود. ارتفاع ساقه این گیاه به 10 تا 80 سانتیمتر میرسد و فاقد انشعابات شاخهای زیاد است. این ساقههای قائم اصولا دارای تعداد زیادی برگ است.ساقههای این نبات قبل از گل کردن نرم و ظریف است ولی بعد از گل کردن کامل چوبی میشود. این نوع شبدر میتواند در اغلب خاکهای زراعی رسی و شنی که دارای پیهاش اسیدی کم باشد به خوبی به عمل آید. زمینهای سبک که دارای آهک باشد برای رشد آن بیشتر مناسب است. شبدر لاکی در مناطق سرد که نوسان حرارت زمستانه زیاد نباشد و به اندازه کافی رطوبت موجود باشد به خوبی رشد و نمو میکند. چنانچه این گیاه در اوائل مرحله گلدهی برداشت شودعلوفه با کیفیتی تولید خواهد نمود. درو بعد از گلدهی و یا اواخر گلدهی میزان محصول را بالا خواهد برد.
-
سایر گیاهان علوفهای جایگزین یونجه
علاوه بر گیاهان علوفهای ذکر شده گیاهان دیگری نیز وجود دارند که میتوانند تا حدی جایگزین یونجه شوند که به علت اهمیت کمتر از ارائه توضیح بیشتر خودداری شده و تنها به نام آنها اکتفا میشود. این گیاهان عبارتند از: شبدر دورگ، شبدر کوهی، شبدر توت فرنگی، شبدر شیرین (شاه افسر)، ماشک گل خوشهای و …
نکته: کلیه علوفه جایگزین یونجه قابلیت تبدیل به پودر و پلت را داشته و مراحل و ماشین آلات مورد نیاز در این خصوص کاملا مشابه یونجه میباشد.
کشورهای عمده تولید کننده و مصرف کننده پودر و پلت یونجه
بنا بر آمار سازمان خوار و بار و کشاورزی سازمان ملل متحد ،کشورهای عمده صادر کننده پودر و پلت یونجه ( بر اساس ارزش میزان صادرات) عبارتند از: کانادا، اسپانیا، ایلات متحده امریکا، فرانسه، هلند و …
کشورهای ژاپن، بلژیک، یونان، آمریکا، فرانسه نیز عمده ترین وارد کنندگان پودر و پلت یونجه محسوب میشوند.
شرایط صادرات پودر و پلت یونجه
در حال حاضر صادرات علوفه، پودر و پلت یونجه نیاز به هیچ گونه مجوزی نداشته و تنها میبایست مراحل گمرکی صادرات انجام گیرد.
ماشین آلات مورد نیاز خط تولید پودر و پلت یونجه
برای ایجاد خط تولید پودر و پلت یونجه دستگاهها و وسایل زیر مورد نیاز است:
- نقاله حمل
- الواتور
- دستگاه چاپر
- آسیاب (از نوع چکشی)
- تانک ملاس
- دستگاه کاندیشنر
- دستگاه پلت
- میکسر ( با توجه به طراحی خط تولید میتوان از بکارگیری میکسر خودداری نمود)
- کولر
- مخازن نگهداری
- دیگ بخار
- کمپروسور هوا
- دستگاه سیکلون
- تانک ملاس
مواد اولیه مورد نیاز برای تولید پلت یونجه
برای تولید پلت یونجه، از پودر یونجه به همراه بخار آب استفاده میشود. به منظور غنی سازی و همچنین به عنوان ماده همبند پلت (پلت چسپان) میتوان از ملاس و یا خاک رس کلوئیدی نیز استفاده نمود. ملاس هم به عنوان پلت چسبان و هم به عنوان یک ماده خوراکی کاربرد دارد ولی خاک رس نقش ماده پلت چسبان را دارد.
روش تولید پودر و پلت یونجه
یونجه در مزرعه توسط دستگاه برش (دستگاه موور، چاپر یا موور کاندیشنر) قطع شده و در سطح مزرعه میماند تا در معرض نور خورشید و دمای محیط رطوبت خود را از دست بدهد. برای خشک شدن یکنواخت از دستگاه ریک (Rake) استفاده کرده تا با زیر و رو کردن یونجه همه بخشهای یونجه، خشک شود. باید دقت نمود که برگها که بخش با کیفیت یونجه هستند بر روی زمین ریخته نشوند. در مناطقی که شرایط جوی مناسب نباشد باید به صورت مصنوعی اقدام به خشک کردن یونجه نمود. بعد از این مرحله با استفاده از دستگاه بیلر (Baler) یونجه از روی زمین جمعآوری شده و به شکل بستههای مکعب مستطیل یا گرد بسته بندی میشوند. این بستهها به راحتی قابل حمل بوده و آن را با استفاده از کامیون یا تریلی تراکتور به دامداریها یا محل تولید پلت یونجه حمل میکنند.
تعیین نقاط قوت و ضعف تکنولوژیهای مرسوم در فرایند تولید پودر و پلت یونجه
در حال حاضر به منظور فرآوری یونجه و سایر علوفه مشابه همچون اسپرس وانواع شبدر از فنآوری تولید پودر ، پلت و کیوب استفاده میگردد. در کلیه این فرآوریها ابتدا علوفه یونجه و سایر علوفه مشابه میبایست خشک گردد که در مناطق خشک و دارای آفتاب مناسب عمدتا علوفه را در معرض آفتاب و به صورت طبیعی خشک میکنند که این عمل ارزان قیمت بوده ولی موجب کاهش برخی ویتامینها بخصوص ویتامین A و همچنین کاهش رنگ مطلوب یونجه میگردد.
در مناطق مرطوب که فاقد آفتاب و شرایط مناسب جهت خشک کردن طبیعی بوده ویا در صورتی که خواستار رنگ مطلوب یونجه و عدم کاهش ویتامینهای آن باشند اقدام به خشک کردن علوفه توسط دستگاه های خشک کن به صورت مصنوعی مینمایند که این عمل موجب افزایش هزینه تولید میگردد.
تبدیل علوفه به پلت می بایست با استفاده از دستگاهها و ماشین آلات مخصوص صورت گیرد که این مستلزم صرفه هزینه میباشد، ولی تبدیل علوفه به پلت وکیوب هزینه حمل ونگاهداری را به دلیل افزایش چگالی علوفه کاهش داده و طول عمر نگاهداری را نیز افزایش میدهد.
تجزیه و تحلیل و ارائه جمع بندی و پیشنهاد نهایی
با توجه به تعداد و آمار دام موجود در سطح کشور و نیاز به افزایش محصولات دامی و روند افزایشی احداث واحدهای دامپروری و نیاز صنعت دامپروری کشور نیاز به افزایش تولید علوفه بخصوص یونجه و علوفه های مشابه و همچنین فرآوری این علوفه از طریق فن آوری جدید اجتناب ناپذیر است. از اینرو احداث واحدهای جدید فرآوری علوفه ضروری میباشد.
از سوی دیگر نیاز کشورهای همسایه جنوبی ایران به علوفه یکی دیگر از علل نیاز به واحدهای جدید فرآوری علوفه میباشد.همچنین کشورهای آسیای میانه همچون قزاقستان دارای منابع بسیار زیادی از علوفه بخصوص یونجه هستند که در صورت سرمایه گذاران ایرانی در جهت احدات کارخانجات فرآوری علوفه علاوه بر تامین بخشی از علوفه مورد نیاز کشور میتوان بخشی از این علوفه رااز طریق ایران به کشورهای عربی همچون کشورهای حوزه خلیج فارس،عربستان،کویت و غیره صادر نمود.
با توجه به بررسیهای انجام شده در تولید پلت یونجه ابتدا میبایست علوفه یونجه به صورت پودر درآمده و سپس تبدیل به پلت گردد، در خصوص حیوانات بزرگ و نشخوارکننده به دلیل وضعیت خاص دستگاه گوارش اندازه ذرات علوفه و مواد خشبی نباید بیش از اندازه کوچک و به صورت پودری باشد از اینرو در خصوص این موجودات توصیه میگردد بجای استفاده از پلت علوفه ترجیحا بهتر است از فن آوری استفاده نمود که در آن طول الیاف علوفه بسیار کم و بصورت پودری شکل نباشد از اینرو در این رابطه استفاده از فن آوری تولید کیوب Cube علوفه بیشتر توصیه میگردد.